Τα Χανιά μας από το 1850 κι εξής ήταν πρωτεύουσα της Κρήτης και η έδρα των διοικητικών υπηρεσιών. Η πόλη είχε στενούς δρόμους, μικρές πλατείες και κτήρια με στοιχεία ενετικά, τουρκικά και ελληνικά – πολυεθνική πόλη, με γνήσιο Κρητικό χαρακτήρα αλλά και με ξενικές επιρροές, λόγω των κατακτητών του παρελθόντος αλλά και της παρουσίας των στρατευμάτων των Μεγάλων Δυνάμεων που παραμένουν στο Νησί. Τα Χανιά είναι περιορισμένα ακόμη μέσα στα όρια της παλιάς εποχής, τα φρούρια και τις τάφρους γύρω τους, τα “χεντέκια”, που οριοθετούν τη σφιχτοδεμένη ύπαρξη της μεσαιωνικής πόλης.

Τη δημιουργία του Δημοτικού Κήπου των Χανίων έξω από τα τείχη προκάλεσε η ανάγκη ύπαρξης ενός ελεύθερου χώρου για περίπατο και αναψυχή των εγκλωβισμένων μέσα στα τείχη κατοίκων, κατά τα τελευταία χρόνια της Τουρκικής Κατοχής. Παλαιότερα αποτελούσε αμμώδη έκταση, συνέχεια του σταδίου.

Ήταν έργο του Γενικού Διοικητή Κρήτης Ρεούφ Πασά, που, αξιοποιώντας τον καθιερωμένο πια περίπατο προς την αμμώδη περιοχή μιας μεγάλης συκιάς, σχεδίασε το 1870 σε ευρωπαϊκά πρότυπα και δημιούργησε τον Κήπο, τον Μπαξέ, επιβλέποντας ο ίδιος τη διαμόρφωσή του. Ο Κήπος ήταν το πρώτο κοινωφελές έργο, έξω από τα τείχη της πόλης των Χανίων.

Σε επίπεδο ψηλότερο του γύρω χώρου με θαυμάσιο ορίζοντα, ο Κήπος φυτεύτηκε κυρίως με αειθαλή δέντρα, ενώ κάτω από την πυκνή σκιά τους καλλιεργήθηκαν ποικίλα λουλούδια. Οι δρόμοι μέσα στον Κήπο, χαραγμένοι σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά κηποτεχνικά πρότυπα και στρωμένοι με χονδρή άμμο, σε πολλά σημεία σκεπάζονταν από κληματίδες. Μέσα στον Κήπο υπήρχαν δύο αγάλματα και ένας Ερμής από την αρχαία Κυδωνία. Δυο φορές την εβδομάδα, έπαιζε εκεί η στρατιωτική μπάντα.

O Κήπος αποτελούσε ένα σύνολο μαζί με το Πεδίον του Άρεως (σημερινό Στάδιο) όπου γίνονταν ποικίλες εκδηλώσεις, παρελάσεις, ασκήσεις από τα σταθμεύοντα στην Κρήτη στρατεύματα των Μεγάλων Δυνάμεων. Στην προέκταση του Πεδίου του Άρεως ήταν προς τα δυτικά οι Ιταλικοί Στρατώνες, με ένα κομψό περίπτερο ανάμεσα Κήπου και Στρατώνων. Στα μεταγενέστερα χρόνια πραγματοποιούνταν στον Κήπο και στο Πεδίον του Άρεως αγώνες στίβου και ποδοσφαίρου, γυμναστικές επιδείξεις σχολείων. Το σύνολο διαιρέθηκε σε τρία τμήματα αργότερα με τη χάραξη των οδών ανάμεσά τους.

Στη βορειοδυτική γωνιά του Κήπου (λίγο πιο δίπλα από τη θέση της σημερινής στρατιωτικής λέσχης), οικοδομείται το 1898 από τον Σακήρ Πασά, ένα άκομψο και χονδροειδές κτίσμα για συγκεντρώσεις, κι αυτό γιατί ο Πασάς αποφάσισε να αρχίσει σειρά θεατρικών παραστάσεων. Είχε ζητήσει από τη χριστιανική κοινότητα την αίθουσα του δημοτικού σχολείου, όπου θα δινόταν η πρώτη παράσταση προς τιμή των προξένων. Η χριστιανική κοινότητα αρνήθηκε να παραχωρήσει το σχολείο και τότε ο Πασάς αποφάσισε να οικοδομήσει άλλη αίθουσα. Η αίθουσα, κτίστηκε σε μικρό χρονικό διάστημα και χρησίμευσε ως θέατρο, κυβερνητικό τυπογραφείο, αίθουσα χορών κλπ. Στο κτήριο αυτό στο κέντρο του Κήπου όμως λειτούργησε και η Κρητική Βουλή. Σε παλιά εφημερίδα αναφέρεται:
Εις την εποχήν της ευρωπαϊκής κατοχής, αυτός o κήπος ήτο το εντευκτήριον των ευρωπαϊκών αξιωματικών και το κέντρο των γλυκοξύνων συναντήσεων. Επείχεν θέσιν πάρκου και βουλεβάρτου. Επαιζεν εκεί τακτικά η μπάντα της Χωροφυλακής και η μουσική των ευρωπαϊκών στρατευμάτων.

Τώρα αι παλαιαί εκείναι δόξαι επέρασαν και εις τον κήπον συχνάζουν οι ευρωπαϊκώτατοι Χανιώται…. μέσα εις τον Κήπον, πολύ καλά περιποιημένον και δενδρόφυτον, με μίαν θαυμασίαν θέαν προς το βάθος, είναι το κτίριον της Βουλής. Αλλοτε ήτο θέατρον, αλλ’ όταν το πρωτοείδα μου εφάνη ότι ήτο παρεκκλήσι. Ταπεινόν, μονώροφον, σκοτεινό και κάθε άλλο παρά επιβάλλον, το Κρητικόν Κοινοβούλιον, μου έκαμε την εντύπωσιν μιας Κρήτης βασανισμένης, ταπεινωμένης και πτωχής, η οποία δεν είχε τα μέσα να στεγάση καλλίτερον τους λαϊκούς της αντιπροσώπους. Και όμως αυτό το σαθρόν και πενιχρόν κτίριον με τα μαυρισμένα κεραμίδια και τους ασβεστοχρισμένους τοίχους, υπήρξεν ο τελευταίος σταθμός των ευλογημένων Κρητικών αγώνων. Και ενόμισα πως ευρισκόμην εις το Αγιον Βήμα εκκλησίας, την στιγμήν που εμβήκα στην σκοτεινή του αίθουσα, που είχε δια μόνον της φως δύο – τρία χαμηλά παράθυρα και μόνο στολίδι της μίαν κυανόλευκον σημαίαν.
Το κτίσμα κατέρρευσε τον Οκτώβρη του 1911, όταν έπεσε ξαφνικά η στέγη του.
Όπως είναι γνωστό στις 9-12-1898 έρχεται ως πρώτος Ύπατος Αρμοστής ο Πρίγκιπας Γεώργιος και αρχίζει να λειτουργεί η αυτόνομη Κρητική Πολιτεία.

Μεγάλο πολιτιστικό γεγονός για την Κρήτη απετέλεσε το 1900 η Α’ Διεθνής Έκθεση των Χανίων στο Δημοτικό Κήπο, που άνοιξε τις πύλες της τον Μάϊο του έτους αυτού, ύστερα από σχετική απόφαση του Ύπατου Αρμοστή Πρίγκιπα Γεωργίου με 701 Εκθέτες, από την Κρήτη, την υπόλοιπη Ελλάδα και το εξωτερικό. Eγκαινιάσθηκε την Πρωτομαγιά του 1900 στην «εν τω Δημοτικώ Κήπω οικοδομήν, ήτις εχρησίμευσεν ως αίθουσα συνεδριών της Γενικής των Κρητών Συνελεύσεως», ενώ σε διαμορφωμένους χώρους δημιουργήθηκαν ειδικά κατασκευασμένα εκθετήρια και πολλά περίπτερα για να στεγάσουν τα πλείστα εκθέματα των τριών Τμημάτων: Του Κρητικού, του Ελληνικού και του Διεθνούς. 500 εκθέτες απ’
όλη την Κρήτη έλαβαν μέρος στο Κρητικό Τμήμα, 139 στο Ελληνικό και 62 στο Διεθνές. Τα εκθέματα δεν κάλυπταν μόνο τους κλάδους της καλλιτεχνικής δημιουργίας αλλά αφορούσαν επίσης στη Γεωργία, Γεωργικές Βιομηχανίες, Βιοτεχνίες, Καλλιτεχνία και ωραίες Τέχνες, Ορυκτές Ύλες και Προϊόντα Μεταλλευτικής και Μεταλλουργίας, Υφαντικές Βιομηχανίες, Μεταλλουργικές Τέχνες και Μηχανουργίες, Φιλολογία, Σύλλογοι και Σωματεία, Εδώδιμα, Τυπογραφική και σχετικές Βιοτεχνίες και Χημικά προϊόντα – Ιατρικά.

Ας σημειωθεί ότι η Έκθεση που είχε εξαιρετική επιτυχία προσέλκυσε πλήθη επισκεπτών από την υπόλοιπη Κρήτη, την Ελλάδα και το εξωτερικό, μεμονωμένους αλλά και οργανωμένες ομάδες που ήλθαν στην Κρήτη για το σκοπό αυτό. Λήφθηκε μέριμνα για τη φιλοξενία τους σε διάφορα καταλύματα (επί πληρωμή), ενώ διοργανώνονταν και ειδικές ξεναγήσεις στον Κήπο.

Παρά τη μεγάλη επιτυχία της, η Έκθεση θεωρήθηκε ως ένα πρόωρο και πολύ τολμηρό βήμα αμέσως μετά την κήρυξη της Αυτονομίας, αφού, παρά τις εισπράξεις και πιθανώς λόγω κακοδιαχείρισης, κατέληξε να μην έχει οικονομικό αντίκρισμα, αλλά μόνο υπέρογκα έξοδα διοργάνωσης και συντήρησης. Άλλη τέτοια Έκθεση πάντως δεν πραγματοποιήθηκε ξανά.
Ο Δημοτικός Κήπος των Χανίων, υπήρξε ο πυρήνας της θεατρικής και καλλιτεχνικής κίνησης της πόλης και πέρασαν από εδώ τα μεγαλύτερα ονόματα του καλλιτεχνικού κόσμου, όχι μόνο τις Κρήτης αλλά και της υπόλοιπης Ελλάδας και του εξωτερικού, με πολλές, ποικίλες και διαφορετικού είδους παραστάσεις. Εκτός των μεγάλων σχημάτων και θιάσων, δίδονταν και άλλες παραστάσεις. Π.χ. το Μάϊο του 1900 έρχεται στα Χανιά και ο Παναγής Κουταλιανός με το γιό του και δίδουν παραστάσεις στο Θέατρο του Κήπου, μια των οποίων ήταν για φιλανθρωπικούς σκοπούς, ενώ το 1903, οι μαθητές του Γυμνασίου Χανίων έδωσαν εδώ θεατρική παράσταση της τραγωδίας “Οιδίπους Τύραννος” στα αρχαία Ελληνικά, ύστερα από εντατική προετοιμασία δύο μηνών. Τη βραδιά της παράστασης κυκλοφόρησε και ένα έντυπο με την ανάλυση του “Οιδίποδος” από τον Γυμνασιάρχη Παλιεράκη στα Ελληνικά και Γαλλικά.

Τον Ιανουάριο του 1900 είχαν έρθει για πρώτη φορά στα Χανιά ένας φωνογράφος και ένας κινηματογράφος. Το Νοέμβριο του 1901 ήρθε επίσης άλλος κινηματογράφος στα Χανιά: … Μας ήλθε προ ημερών και ένας φωνογράφος μαζί με ένα κινηματογράφον. Ο τελευταίος όμως αυτός εις την ποώτην της παρελθούσης Δευτέρας η οποία ήτο και η πρώτη, τα εθαλάσσωσε. Από εξήντα δε προβολάς που υπέσχετο εις το πρόγραμμά του κατόρθωσε να βγάλει 3-4. Διότι, λέγει, του εχάλασε το μηχάνημα το οποίον είδαν και έπαθαν να διορθώσουν, ενώ ο κόσμος ο προσελθών κατείχετο από φοβεράν αδημονίαν. Καλά θα κάμει τώρα να σέβεται και να μην του ξαναχαλάσει εις μέλλουσαν παράστασιν.

 

Μέσα στο Δημοτικό Κήπο φυσικά λειτουργούσε το καφενείο, ενώ το 1905 οι τότε ενοικιαστές του K. Μανωλικάκης και Δ. Σαββάκης, έφεραν και λειτούργησαν τον πρώτο μόνιμο κινηματογράφο της πόλης. Ο Μίνως Νικολακάκης αναφέρει σχετικά: O κινηματογράφος λειτουργούσε μόνο τους θερινούς μήνες και στο μέρος ακριβώς που είναι σήμερα το πηγάδι, ως τη Στρατιωτική Λέσχη. Για φωτισμό, είχαν τοποθετηθεί σε διάφορα μέρη της πλατείας που λειτουργούσε καμμιά δεκαριά τεράστιες λάμπες πετρελαίου, που άναβαν στα διαλείμματα από μερικούς τζαμπατζήδες πιτσιρίκους που οι ίδιοι πάλι, οσάκις επρόκειτο να αρχίσει να παίζεται το έργο, πήγαιναν γρήγορα γρήγορα κάτω από τις λάμπες και με κάτι μακρούς τενεκεδένιους σωλήνες, φυσούσαν με όλη τους τη δύναμη για να τις σβήσουν.

Ρεύμα φυσικά δεν υπήρχε. Γι’ αυτό, ο φωτισμός της ταινίας γινόταν με λάμπες ασετιλίνης, η δε κινηματογραφική μηχανή ήταν χειροκίνητη. Κάθε λίγο, δώστου σ’ ενέργεια η μανιβέλα: ντούκου, ντούκου! Αυτή τη δόλια τη Ντούκου, ντούκου μανιβέλα κρατούσε δυναμικά ο γνωστός εβραίος Γιακώς με την Κρητική βράκα και το τούρκικο φέσι. Ο ίδιος συγχρόνως ανέπτυσσε καταλλήλως στο φιλοθεάμον κοινό και το παιζόμενο έργο. Έτσι κάποτε που παιζόταν ένα μέρος του Ρωσσο-Ιαπωνικού πολέμου, ο Γιακώς με τη δυνατή φωνή του, ενώ η μανιβέλα με την οποία κινούσε την κινηματογραφική ντούκου, έλεγε στο
μηχανή έκανε αδιάκοπα το ντούκου κοινό:
«- Σεϊριτζήδες! Έχετε το νου σας στο πανί, γιατί εδά θα δείτε κάτι πράματα πού’ ναι στο νου ζαράρι! Κοιτάτε τσι μικροσκοπικούς Γιαπωνέζους με τα τόσα δα ποδαράκια που τσι πήραν σβάρνα και κυνηγούν τσι νταγκλαράδες, τσι χαχόλους. Πώ πω ντροπή τους!»

Άλλοτε πάλι που παρουσίαζε ένα ερωτικό δράμα ο χειροκίνητος κινηματογράφος του 1905, ο Εβραίος τελάλης άρχιζε την εξήγησή του ως εξής:
«- Σεϊριτζήδες! Παρακαλώ προσοχή! Τα αίματα θα ανάψουν τώρα που θα φανεί μισόγυμνη η Νουριγιέ Χανούμ. Δείτε την, είναι μπουκιά και συχώριο! Ο σπανός που είναι δίπλα της είναι ο αγαπητικός της, ο άλλος ο μουστακαλής είναι ο άντρας της. Βλέπετέ την καλά που κάνει τα γλυκά μάθια στο φίλο, που στο τέλος θα τον πάρει και θ’ αφήσει μπουκάλα το σύζυγο! Να κι η ωραία κρεβατοκάμαρά της. Όλα είναι τώρα δικά τους. Να ζήσουν! Και στα δικά σας οι ανύπαντρες!»

Είναι γεγονός πάντως ότι ο πρώτος κατ’ ουσίαν ειδικός για τον κινηματογράφο που ήρθε στα Χανιά το 1911 και ανέλαβε τη διεύθυνση άρτιου ηλεκτροκίνητου κι ηλεκτροφώτιστου κινηματογράφου που μετέφερε από το Ρέθυμνο και τον τοποθέτησε στο Δημοτικό Κήπο, ήταν o επιχειρηματίας Χαράλαμπος Σπανδάγος. Ο κινηματογράφος του έπαιζε τους θερινούς μήνες στον Κήπο, ενώ τους χειμερινούς στην αίθουσα του «Χρυσόστομου», μέχρι τουλάχιστον το 1924. Ας σημειωθεί ότι ό δαιμόνιος Σπανδάγος κατέβαλε αγωνιώδεις προσπάθειες ώστε να αγαπήσουν οι Χανιώτες τον κινηματογράφο. Όχι μόνο έφερνε εκλεκτά έργα, αλλά για να προσελκύσει τους ερωτόληπτους νεαρούς της εποχής, έβαζε παντελώς δωρεάν όλες τις όμορφες κοπέλες εκείνο του καιρού. Έτσι σιγά σιγά άρχισε να πηγαίνει η νεολαία στον κινηματογράφο και κοντά σ’ αυτούς και οι μεγαλύτεροι.

Από τότε και μέχρι σήμερα πολλά άλλαξαν, όμως ο θερινός κινηματογράφος (που χωροθετήθηκε τελικά στη γωνία του Κήπου, δίπλα στο Ρολόι) αποτέλεσε σημείο σημαντικών πολιτιστικών προσεγγίσεων και συνεχίζει να είναι απαραίτητο συμπλήρωμα του Δημοτικού Κήπου.

Το χειμώνα του 1918, ο Δήμος Χανίων αναθέτει στον γεωπόνο και δενδροκόμο του Αγροκηπίου Κωνσταντίνο Σπάη, την ανακαίνιση του Κήπου. Τότε κόβονται και ξεριζώνονται τα άσχημα και κακογερασμένα δένδρα, και φυτεύονται νέα με ωραία φυλλωσιά και λεπτό άρωμα κυρίως νεραντζιές, δάφνες του Απόλλωνα, και δένδρα Πουλιενέζι, με την κατάλευκη άνθηση. Το παρτέρι στην είσοδο εμπρός και δεξιά, διαμορφώνεται σε πεταλούδα που κάθεται πάνω σε λουλούδι, και το μεγάλο κεντρικό παρτέρι, σε σχήμα αρχαϊκού αμφορέα.
Ένας λαβύρινθος με μία μόνο είσοδο διαμορφώνεται στο δυτικό τμήμα του Κήπου, για περιπλάνηση ανάμεσα σε σκιερά δρομάκια, κάτω από περιτριγυρισμένες από φύλλα και λουλούδια καλύβες και ανάπαυση σε ένα από τα πολλά ξεχωριστά σοφά και προβλεπόμενα παγκάκια, τοποθετημένα, έτσι που το ένα να μη φαίνεται από το άλλο.
Προβλέπεται η κατασκευή μικρών λιμνών για τα παιδιά από τις οποίες δύο ενώνονται με γέφυρα κτισμένη με βραχάκια από τη θάλασσα. Το 1928 ένα μέρος από τα φυτά που στάλθηκαν από την Αθήνα για να φυτευτούν στην αυλή του σπιτιού του Ελευθερίου Βενιζέλου, φυτεύονται στον Κήπο.

Το 1924 είχε αρχίσει να κατασκευάζεται το Ρολόϊ της πόλης στην βορειανατολική γωνιά του Δημοτικού Κήπου των Χανίων, σε σχέδια του μηχανικού Δ. Κολλάρου. Η κατασκευή του τέλειωσε το 1927. Έχει τριμερή διάρθρωση: βάση, κορμό (του οποίου οι πλευρές συγκλίνουν προς τα πάνω), και στέγη που διαμορφώνεται σε κυκλικό περίπτερο. Για το χτίσιμο του χρησιμοποιήθηκαν καντονάδες από τα λατομεία των Λενταριανών και της Χαλέπας και ποταμίσια άμμος. Το Ρολόι αποτελεί, μαζί με τον αιγυπτιακό Φάρο και τη Δημοτική Αγορά μας, σημαντικό σημείο αναφοράς για τα Χανιά κι είναι ένα χαρακτηριστικό μνημείο έξω από τα τείχη της παλιάς πόλης.

Το 1936 δημιουργείται στο Δημοτικό Κήπο από τον επιχειρηματία Ανδρέα Χατζηδάκη το κτήριο, που φιλοξενεί έως και σήμερα το «Καφέ Κήπος». Πρόκειται για το μοναδικό ιστορικό καφέ στην Ελλάδα, με πλούσιο ιστορικό αφού στο χώρο του φιλοξενήθηκαν στο παρελθόν, προσωπικότητες όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Σοφοκλής Βενιζέλος, ο Νικήτας Βενιζέλος, ο Νίκος Καζαντζάκης, καλλιτέχνες και πολλοί άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών, που βρήκαν φιλόξενη στέγη εκεί.

Για δεκαετίες το «Καφέ Κήπος» αποτελεί ένα αξιόλογο πολιτιστικό χώρο προσφέροντας στην τοπική κοινωνία, συνδυάζοντας με τον ιδανικότερο τρόπο την μοναδικότητα ψυχαγωγίας μικρών και μεγάλων. Αξιοσημείωτοι και πολύ αγαπητοί στο κοινό ήταν οι διαγωνισμοί φωνητικών ταλέντων, οι μουσικές βραδιές, διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις και φεστιβάλ. Σε πολλές από τις παραπάνω εκδηλώσεις συμμετείχαν σπουδαίοι καλλιτέχνες όπως ο Μίμης Πλέσσας, η Νινή Ζαχά, οι αδελφοί Κατσάμπα, ο Φώτης Πολυμέρης, ο Γιάννης Βογιατζής, η Τζένυ Βάνου και πολλοί άλλοι.

Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στις δεκαετίες 1950 και 1960, που ίσως στη μνήμη κάποιων είναι ακόμη έντονες και νοσταλγικές. Αντηχούσε η φωνή του Νίκου Παντέλου και του Σταύρου Παρούση στο παλκοσένικο του Κήπου, ενώ οι τραγουδίστριες, μέσα στις τουαλέτες τους με τα φουντωτά φουρώ, εντυπωσίαζαν και με την παρουσία τους και με τη φωνή τους. Παραστάσεις με ακροβάτες, ταχυδακτυλουργούς, άλλους καλλιτέχνες, ήταν η δυναμική διαφήμιση του κέντρου. Κομψά ντυμένοι οι σερβιτόροι και οι βοηθοί τους, πάντα εξυπηρετικοί, και στα τραπεζάκια παρέες παρέες γνωστών οικογενειών της πόλης απολάμβαναν την παγωμένη γκαζόζα τους και τα εξαίρετα γλυκά, ενώ παιδάκια πουλούσαν πάνω σε καλοπλυμένα φύλλα μουριάς παγωμένα, είτε φρέσκα είτε βρεγμένα αμύγδαλα. Βελονιασμένα γιασεμάκια σχημάτιζαν ένα στρογγυλό ευωδιαστό μπουκετάκι για τις μπουτονιέρες των κυριών, ή πιο χαλαρά, ένα ολάνθιστο βραχιολάκι στους παιδικούς καρπούς. Τέτοια γιασεμιά σε μπουκετάκια πουλούσαν επίσης παιδάκια στις κοσμικές βραδιές του Κήπου, δικαιολογώντας απόλυτα το προσωνύμιο των Χανίων ως πόλη των γιασεμιών.

Σύμφωνα και πάλι με το Μίνω Νικολακάκη, ο Κήπος μας τα περασμένα χρόνια ήταν το νυφοπάζαρο των Χανίων. Μέσα στα εύοσμα λουλούδια και στον πλατύ ίσκιο των περίφημων δέντρων του, έδινε κι έπαιρνε ο θείος έρωτας, δίχως τσιμπιές και σπρωξίματα και λοιπές αηδίες που επιχειρούν σήμερα, έστω και λίγοι ευτυχώς αναιδείς νέοι στο καινούργιο νυφοπάζαρό μας, στον αριστοκρατικό δρόμο του Μπόλαρη τα βράδια κάθε Κυριακής. Με λίγα λόγια ο κόσμος εκείνης της εποχής ήταν ευγενικός και σ ‘ αυτά τα ρομάντζα του ακόμα. Ήθελε, ξαπλωμένος σε 3 4 καθίσματα να χαίρεται από σιμά το γλυκό του αμόρε – και τίποτ’ άλλο. Σ’ αυτό εννοείται, βοηθούσε πολύ και o τότε ρέκτης διευθυντής του κέντρου του Δημοτικού Κήπου Χαράλ. Σπανδάγος, φέρνοντας καλές ορχήστρες, εξαίρετα γλυκά και ποτά.

Το 1968 αναλαμβάνει τη διεύθυνση του «Καφέ Κήπος» ο Κεφαλλονίτης Γεράσιμος Μπονάνος, ο οποίος είχε την εκμετάλλευση της επιχείρησης για την επόμενη εικοσαετία.
Και στις 8 Απριλίου 1988 αναλαμβάνει την επιχείρηση του «Καφέ Κήπος» ο εργαζόμενος έως τότε στο πόστο του υπεύθυνου λειτουργίας του χώρου, Βασίλης Σταθάκης, δίνοντας νέα πνοή στη μορφή και την όλη φιλοσοφία του χώρου που διαμορφώνεται σε εξαιρετικό σημείο αναψυχής και πολιτισμού. Με σεβασμό στην παράδοση, αλλά με υπερσύγχρονες εγκαταστάσεις προχωρεί και στην παροχή υπηρεσιών catering τροφοδοσίας, και το 1990 ιδρύεται η πρώτη επιχείρηση στην Κρήτη παροχής υπηρεσιών τροφοδοσίας με την επωνυμία «Κήπος Catering».

Το 2005 το «Καφέ Κήπος» οργανώνει την πρώτη πανελλήνια βραδιά βάφλας με μοναδική επιτυχία και συγχρόνως προστίθεται στο λογότυπο «Κήπος Καφέ» ο διακριτικός τίτλος «Waff1a’s House» που παραχωρείται με την μέθοδο του franchise όλη την Ελλάδα και Κύπρο.

Σήμερα ο ρέκτης οικοδεσπότης του ιστορικού Καφέ, ο εξαίρετος Βασίλης Σταθάκης, που έχει δώσει χρόνο, χρήμα, ιδέες, τον εαυτό του ολόκληρο για να αποτελεί το Καφέ ένα τόπο αναψυχής και ψυχαγωγίας επιπέδου, προγραμματίζοντας πάντα ποικίλες πρωτοπόρες δράσεις, πραγματικά εντυπωσιακές, χωρίς να φείδεται κόπου και χρήματος για να τις πραγματοποιήσει. Έτσι τα τελευταία χρόνια το «Καφέ Κήπος» διοργανώνει φιλολογικές βραδιές, εικαστικά δρώμενα και γαστρονομικά φεστιβάλ, αλλά και πλείστες άλλες δραστηριότητες, συγκεντρώνοντας το ενδιαφέρον των Χανιωτών για την προστασία και ανάδειξη του χώρου.

Μια ξεχωριστή εκδήλωση πραγματοποιήθηκε το 2013, οπότε, μετά από ομιλία μου για την ιστορία του χώρου, εγκαινιάσθηκε και η μεγάλη Έκθεση Ιστορικής Φωτογραφίας (σε επιμέλεια δική μου) που αφορά στον Κήπο και το Καφέ. Η εκδήλωση είχε ιδιαίτερο χρώμα αναβίωσης του παρελθόντος, αφού προσφέρθηκαν και τα παραδοσιακά κεράσματα του 1950 (γκαζόζα, λουκούμια, γλυκά και ασπρισμένα αμύγδαλα σε φύλλα μουριάς) από τους εργαζόμενους που ήταν επίσημα ντυμένοι όπως τότε, με τη συνοδεία νοσταλγικών τραγουδιών. Έκτοτε η έκθεση φιλοξενείται μόνιμα στους εσωτερικούς χώρους του καφέ, εμπλουτίζοντας αρμονικά, ως αναπόσπαστο κομμάτι, τη μοναδική ταυτότητα και ατμόσφαιρα του χώρου.

Αλλά υπάρχουν σημαντικές εξελίξεις. Ο Βασίλης Σταθάκης τον Οκτώβριο του 2012, ενημερώνεται από επίσημους Κρατικούς Φορείς ότι το Καφέ «Κήπος», είναι ένα από τα Ιστορικά Καφέ της Ελλάδας. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε τη σπίθα, που τον ενέπνευσε για την πραγματοποίηση του οράματός του: αυτό της δημιουργίας του Συνδέσμου Ιστορικών Καφέ Ευρώπης, με στόχο την επικοινωνία και τη δικτύωση μεταξύ των μελών του, την προβολή της ιστορίας, του πολιτισμού και των προϊόντων τους, ταυτόχρονα με την ενίσχυση του σχετικού τουριστικού ενδιαφέροντος, πολιτιστικής επιχειρηματικότητας και της δημιουργίας της επιθυμίας στους φίλους της γαστρονομίας και του καφέ ανά τον κόσμο, να επισκεφθούν την πόλη που εδρεύει το κάθε ιστορικό καφέ- μέλος.

Για την υλοποίηση αυτής της ιδέας, πραγματοποίησε ένα μακρύ οδοιπορικό στα εμβληματικότερα Ιστορικά Καφέ της Ευρώπης. Επισκεπτόμενος τους ιστορικούς τους χώρους που στεγάζονται για περισσότερο από έναν αιώνα τα συγκεκριμένα καφέ και ανταλλάσσοντας γνώμες και απόψεις με τους συναδέλφους του στην Ευρώπη, σχετικά με το έργο και τις δραστηριότητες που θα μπορούσε να αναπτύξει ένας τέτοιος Σύνδεσμος.
Η ανταλλαγή προτάσεων και ιδεών ενισχύει περαιτέρω τη σκέψη για τη δημιουργία του Συνδέσμου. Με χαρά διαπιστώνει ότι οι συνομιλητές του στα ιστορικά Καφέ είναι άνθρωποι με ιδιαίτερη ευαισθησία στα πολιτιστικά και εικαστικά δρώμενα και αντιδρούν με ενθουσιώδη τρόπο στο άκουσμα της ιδέας της ίδρυσης του Συνδέσμου.

Η αποδοχή αυτή ενδυνάμωνε την πίστη του στο όραμα της δημιουργίας του Συνδέσμου αλλά και τη μεγάλη προσπάθεια για την επίτευξη αυτού του στόχου. Η σύμφωνη γνώμη και η ενθάρρυνση εκ μέρους των Ευρωπαίων συναδέλφων του σε συνδυασμό με τη σχετική ενημέρωση όλων των εμπλεκόμενων φορέων σε τοπικό και κρατικό επίπεδο, προδιαγράφουν το επόμενο κομβικό σημείο αυτής της διαδρομής.

Η επόμενη συνάντηση με εκπροσώπους των Ιστορικών Καφέ της Ευρώπης, πραγματοποιήθηκε πανηγυρικά στο ιστορικό Καφέ «Κήπος», στα Χανιά, την Τρίτη 8 Απριλίου 2014, και αφορμή την τελετή Ίδρυσης του Συνδέσμου Ιστορικών Καφέ Ευρώπης. Η πολιτιστική κληρονομιά του Ιστορικού Καφέ “Κήπος” είχε αποτελέσει την έμπνευση και αφορμή για την ίδρυση του Συνδέσμου Ιστορικών Καφέ Ευρώπης (EHICA) -με τη νομική μορφή Μη Κερδοσκοπικού Σωματείου- που έγινε πραγματικότητα εκείνο τον Απρίλη στα Χανιά. Το σύμβολο και λογότυπο του Συνδέσμου ήταν το Ρολόι της πόλης κι ένα φλυτζάνι καφέ.

Αλλά τα ταξίδια και οι επαφές και με άλλα Ιστορικά Καφέ της Ευρώπης δεν σταμάτησαν. Συνεχείς επισκέψεις στην Ευρώπη για ενημέρωση ενδιαφερομένων Καφέ αλλά και παρουσίαση του Συνδέσμου απέφεραν σημαντικά αποτελέσματα. Είχα την τύχη να τον συνοδέψω σε ένα ταξίδι του στο Παρίσι, με την ιδιότητά μου ως Επιστημονικός Σύμβουλος του Συνδέσμου, τόσο στη συμμετοχή του Συνδέσμου με ειδικό περίπτερο στην περίφημη CIAL, την παγκόσμια τεράστια έκθεση, καθώς και στην παρουσίαση του Συνδέσμου στην Πρεσβεία της Ελλάδας στην Πόλη του Φωτός. Η ανταπόκριση ήταν εξαιρετική, το ενδιαφέρον μεγάλο, οι συναντήσεις πολύ καρποφόρες.

Και οι προσπάθειες απέδωσαν. Άλλωστε η ιστορία των Καφέ της Ευρώπης – τόσο για την άυλη και υλική πολιτιστική κληρονομιά, την αρχιτεκτονική τους, όσο και για την φιλοσοφία τους, τις προσωπικότητες που φιλοξένησαν, τις εκδηλώσεις που διοργάνωσαν – προσφέρει πάντα αστείρευτο υλικό μελέτης.

Και το ταξίδι στο χρόνο και στο διεθνές επίπεδο εξελίσσεται. Στο Forum των «Πολιτιστικών Διαδρομών» του Συμβουλίου της Ευρώπης, τον Σεπτέμβριο του 2017 στη Λούκα της Ιταλίας, ο Ιδρυτής και Πρόεδρος του Συνδέσμου Ιστορικών Καφέ Ευρώπης (EHICA), Βασίλης Σταθάκης, παρουσίασε την πρότασή του να δημιουργηθεί μια νέα πολιτιστική διαδρομή, με την ονομασία «Δρόμος Ιστορικών Καφέ», η οποία και γίνεται αποδεκτή. Επίσης ενημερώθηκε για τις προϋποθέσεις που χρειάζεται μια πόλη για να φιλοξενήσει μιας τέτοιας εμβέλειας και κύρους διοργάνωση.

Ετσι ο Σύνδεσμος Ιστορικών Καφέ Ευρώπης, στο πλαίσιο της στενής συνεργασίας του με το Ινστιτούτο Πολιτιστικών Διαδρομών του Συμβουλίου της Ευρώπης μετατράπηκε την 1η Οκτωβρίου 2020 σε “Δρόμο Ιστορικών Καφέ” που αποτελεί μετεξέλιξη του Συνδέσμου Ιστορικών Καφέ Ευρώπης (EHICA). Ο EHICA είχε ξεκινήσει τη διαδικασία για ένταξη των Ιστορικών Καφέ σε μια Πολιτιστική Διαδρομή που στόχο έχει να προάγει τη σημασία και τη σπουδαιότητα των Καφέ παγκοσμίως, ως θεματοφύλακες διάδοσης της παράδοσης και παραγωγής πολιτισμού. Πρόκειται για μια διαδρομή δύσκολη, απαιτητική, αλλά παράλληλα γοητευτική και ουσιαστική για την ανάπτυξη του κάθε τόπου.

Με τη μετατροπή του Συνδέσμου σε “Δρόμο Ιστορικών Καφέ”, δημιουργήθηκε μια «γέφυρα» πολιτιστικής διασύνδεσης και επικοινωνίας που ενώνει τα Ιστορικά Καφέ, διασφαλίζει την προστασία και διατήρηση της άυλης και υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς τους σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Πλέον, ο “Δρόμος Ιστορικών Καφέ” εκτείνεται παγκοσμίως, και δημιουργεί μια εναλλακτική αλυσίδα επισκέψιμων σημείων στον πλανήτη όπου προάγεται και προβάλλεται η σημασία των Καφέ και του καφέ. Γι αυτό άλλωστε και στο λογότυπό του συμβολίζεται ως κόκκος καφέ με συνειρμό τον πλανήτη Γη σε υδρόγειο.

Τον Απρίλιο του 2018 κι αφού πρώτα εξασφαλίσθηκε η στήριξη των αρμόδιων ελληνικών φορέων (Υπ. Πολιτισμού και Αθλητισμού, Τουρισμού, ΕΟΤ, Περιφέρεια Κρήτης, Περιφ. Ενότητα Χανίων, Δήμος Χανίων κι ΕΒΕΧ) αποφασίστηκε η διοργάνωση στα Χανιά του Παγκόσμιου Συνεδρίου των Πολιτιστικών Διαδρομών του Συμβουλίου της Ευρώπης.

Ας σημειωθεί ότι το 10ο ετήσιο Διεθνές Συμβουλευτικό Συνέδριο “Πολιτιστικές Διαδρομές” του Συμβουλίου της Ευρώπης επρόκειτο να φιλοξενηθεί στα Χανιά το 2020. Ωστόσο, εξαιτίας των έκτακτων μέτρων που επιβλήθηκαν λόγω της πανδημίας του covid-19, το Forum μετατέθηκε για τις 5-7 Οκτωβρίου 2022. Σε αυτό θα συμμετάσχουν, εκτός των μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης, εκπρόσωποι από περισσότερες από 50 χώρες, φορείς και ειδικοί στους τομείς του πολιτισμού, του τουρισμού, της βιώσιμης ανάπτυξης κ.λπ.

Από το 1870 μέχρι σήμερα, ο Δημοτικός Κήπος μας και το ιστορικό Καφέ του, έχοντας πλέον συμπληρώσει πάνω από 150 χρόνια παρουσίας στον τόπο και διαδρομής στο χρόνο, εξακολουθούν να είναι σημεία ιδιαίτερης ιστορικής, πολιτιστικής και κοινωνικής αναφοράς για την πόλη των Χανίων, έχοντας καταφέρει να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν τις διαχρονικές γέφυρες ανθρώπινης επικοινωνίας, ψυχαγωγίας και πολιτισμού. Στο φιλόξενο και ατμοσφαιρικό χώρο του, που περιβάλλεται από τη φυσική ηρεμία και ιστορικότητα που χαρακτηρίζει τον Δημοτικό Κήπο Χανίων, το Καφέ «Κήπος» αποτελεί παραδοσιακά σημείο κοινωνικής αναφοράς, αναψυχής και πολιτισμού. Και θαυμάζουμε την σαν παραμύθι πορεία του στο χρόνο, και κατά τα τελευταία χρόνια την πραγμάτωση της μεγάλης (33 χρόνια) προσπάθειας ενός ακούραστου οραματιστή.

Ο Κήπος μας παραμένει ο Μπαξές της πόλης μας, με τα δέντρα και τα λουλούδια του, τα λιγοστά τώρα πια ζώα και πτηνά του, με τα σκιερά δρομάκια του, την παιδική χαρά, την παιδική βιβλιοθήκη, τον κινηματογράφο και το Ρολόι, τα γλυπτά που τον κοσμούν, που είναι σημαντικών καλλιτεχνών όπως ο Φιλιππότης, ο Νίκος Σοφιαλάκης, κ.α. Στον Μπαξέ μας, το φυσικό πνεύμονα της πόλης μας, οφείλουμε σεβασμό, αγάπη, προσοχή και βελτίωση – ιδέες και προτάσεις υπάρχουν, πολλά μπορούν να γίνουν. Για να συνεχίσει ο Κήπος μας να είναι η όαση κι ο αγαπημένος προορισμός στην καρδιά της πόλης μας, σε μια πόλη (θα το καταφέρουμε άραγε;) μ’ αγιόκλημα και γιασεμιά…

Σημ. Το παραπάνω κείμενό μου αποτελεί προδημοσίευση σχετικής έκδοσης για την ιστορία του Δημοτικού Κήπου και του ιστορικού Καφέ.